View source for Шаблон:Jugoslovenski nuklearni program

{{sređivanje}}

[[Edvard Kardelj]] je prilikom pokretanja prvog jugoslovenskog nuklearnog programa krajem 1948. godine izgovorio jednu čuvenu rečenicu - ''“Moramo imati atomsku bombu. Moramo je napraviti makar nas godinama stajala polovinu svih prihoda.”''

Glavni motiv za nuklearno oružje bio je sukob Tito-Staljin i izbacivanje [[Jugoslavija|Jugoslavije]] iz zajednice komunističkih zemalja. Instituti koji su učestvovali u pravljenju atomske bombe su: [[Institut za istraživanje strukture materije]] (kasnije preimenovan u [[Institut za nuklearne nauke Vinča|Institut nuklearnih nauka Boris Kidrič]]) osnovan je u [[Vinča|Vinči]] kod [[Beograd]]a 1948; [[Institut Jožef Štefan]] pod vođstvom [[Anton Peterlin|Antona Peterlina]] osnovan je u [[Ljubljana|Ljubljani]] 1949; [[Institut Ruđer Bošković]] pod vodstvom [[Ivan Supek|Ivana Supeka]] osnovan je iduće godine u [[Zagreb]]u. Prema službenom izveštaju “[[Nuklearna energija u Jugoslaviji]]” između 1948. i 1953. godine, utrošeno je 1,75 milijardi tadašnjih dinara, (oko 282 miliona američkih dolara prema kursu iz 2010. godine), a procenjuje se da je dodatnu milijardu dinara tražilo istraživanje i eksploatisanje uranove rude u istom razdoblju.

Prema jednom dokumentu namenjenom samo političkom vrhu od 25.05.1953. godine, gde piše “Dva bitna uslova za razvitak atomske energije kod nas” je “proizvodnja atomskog oružja”, a tek drugi cilj je bio “upotreba atomske energije u civilne i ekonomske svrhe”. Dokument među ostalim kritikuje jugoslovensku birokratiju zbog sporosti, zbog kupovine deset tona teške vode u [[Norveška|Norveškoj]]. 

Preduslov proizvodnje atomske bombe bila je izgradnja nuklearnih reaktora i postrojenja za preradu nuklearnog goriva. Partnerstvo je ostvareno sa [[Norveška|Norveškom]] i [[SSSR|Sovjetskim Savezom]].

Program nuklearnih istraživanja nastavljao se punim tempom. U [[Institut za nuklearne nauke Vinča|Vinči]] je osnovano [[Odeljenje za obnavljanje nuklearnog goriva]] 1956. godine; uređaj nulte snage modifikovan teškom vodom sagrađen je na istoj lokaciji 1958. godine, a 1959. dopremljen je i istraživački reaktor snage 6,5 megavata pokretan uranom obogaćenim na 80% uran-235. Ovaj reaktor sagradili su [[SSSR|Sovjeti]], a isporučivali su tešku vodu i visokoobogaćeni uran. Razlog tome bilo je otopljenje odnosa sa Sovjetskim Savezom za vreme [[Nikita Hruščov|Hruščova]] što je omogućilo sovjetsko-jugoslovensku saradnju.

Ipak, pedesetih je s [[Jugoslavija|Jugoslavijom]] najtešnje sarađivala [[Norveška]] (koja je i sama pedesetih razmatrala vojni aspekt istraživanja - bila je šesta zemlja koja je uspešno sagradila nuklearni reaktor). [[Jugoslavija|Jugoslaviju]] je posebno zanimalo hemijsko dobijanje plutonijuma iz radioaktivnog goriva.

Sredinom 1953. [[Vladimir Dedijer|Dedijer]] je potpisao ugovor s norveškom kompanijom o kupovini pet tona teške vode (što je bila dopuna kupovini veće i jeftinije količine u [[SSSR|Sovjetskom Savezu]]). Od tada [[Institut za nuklearne nauke Vinča|Vinča]] sve više sarađuje s Norveškom na preradi [[plutonijum]]a (što je vidljivo u mnogim naučnim publikacijama jugoslovenskih autora)

Jugoslovenski državni podsekretar [[Slobodan Nakićenović]] oktobra 1960. godine navodi nužnost nabavke fabrike za preradu plutonijuma kako bi se prerađivalo istrošeno gorivo, a “uređaj bi trebao imati kapacitet od najmanje jedne i po tone urana na godinu, kako bi reaktor mogao raditi punom snagom.” Gde bi kasnije mogli povećati kapacitet na deset tona na godinu, što [[Slobodan Nakićenović|Nakićenović]] opravdava kao “rezervu za moguće povećanje snage reaktora ili za gorivo za buduće nove reaktore”.

Dogovor je postignut o izgradnji takve laboratorije u Vinči i to većih dimenzija. Tehnički nacrti za fabriku su poslati [[Jugoslavija|Jugoslaviji]] 1962. godine, a 1966. je Norveška poslala u [[Vinča|Vinču]] nešto [[Plutonijum|plutonijuma]] visokog kvaliteta. Fabrika međutim nikada nije sagrađena (prerada na nivou laboratorije se ipak obavljala). [[Tito]] je u međuvremenu obustavio program. Razlozi tome bili su mnogi. [[SSSR|Sovjetska]] pretnja Jugoslaviji je oslabila nakon dolaska Hruščova na vlast. Tito je u međuvremenu postao jedan od vođa [[Pokret nesvrstanosti|pokreta nesvrstanosti]], pa bi mu nuklearne aspiracije naštetile ugledu. Naposletku, program je bio vrlo skup, a ponudio je malo rezultata. No to ne znači da su nuklearne ambicije Jugoslavije tu i umrle.

Zamah razvitku bombe započet je tek za vreme mandata sekretara za narodnu odbranu [[Branko Mamula|Branka Mamule]] (1982-1988), dakle nakon Titove smrti. Civilna maska za program nuklearnog naoružavanja bila je gradnja elektrane [[Krško]]. Stvarnost je ipak bila nešto drugačija od maštanja političkih zvaničnika. Program za razvoj bombe nije primio veća ulaganja iako je odabran njen tip (implozijska bomba na bazi [[plutonijum]]a). Tada su zadržana dva paralelna programa, vojni Program A, te civilni Program B (11 projekata za miroljubive svrhe). U dokumentu NUKLIN-a (objedinjujuće telo osnovano 1981. koje je povezivalo sve učesnike u jugoslovenskom nuklearnom programu) procenjeno je da je na različitim poslovima tokom osamdesetih bilo angažovano 220 naučnika godišnje, kao i da je tokom osamdesetih za te svrhe potrošena 21.768 milijardi dinara, odnosno oko 95 miliona dolara.

Svi projekti programa B bili su dobro prilagođeni potrebama Programa A kojeg je trebao opremiti materijalom. Glavna operativna odgovornost za nadgledanje oba programa poverena je nuklearnom odeljenju [[Vojnotehnički institut|Vojnotehničkog instituta]] u Beogradu kojem je na čelu bio pukovnik [[Martin Sajnkar]]. Većina poslova je bila i koncentrisana na području Beograda u okviru tri instituta - [[Institut za nuklearne nauke Vinča|Vinče]], [[Institut za fiziku|Instituta za fiziku]] i Vojnotehničkog instituta.

Većinu poslova su obavljali timovi specijalista sa sva tri instituta, iako su zagrebački institut Ruđer Bošković i ljubljanski [[Institut Jožef Stefan|Jožef Stefan]] takođe bili povezani. Tako je u Zagrebu cilj bio razviti neutronsku komponentu (tačnije istražiti polonijsko-berilijumski izvor te njihove alternative) bombe. Tek dva od desetak fizičara je znalo direktnu svrhu svoga posla. Zato je izgrađena i nova zgrada kako bi se prikrile tajne delatnosti. Do gradnje prototipa nikad nije došlo.

Naime sredinom 1987. godine program A je obustavljen, a program B je okončan 1990. donošenjem novog saveznog zakona o zabrani gradnje novih nuklearnih elektrana. Glavno dostignuće nuklearnih aspiracija bio je etnički šaroliki visokostručni kadar i pedesetak kilograma svežeg uranijumskog goriva upotrebljivog za bombu (i deset kilograma niskoozračenog visokoobogaćenog urana). Taj materijal je stavljen pod nadzor [[Međunarodna agencija za nuklearnu energiju|Međunarodne agencije za nuklearnu energiju]] koja je u nekoliko navrata devedesetih pojačavala kontrolu zbog političke situacije u Srbiji i svetu.

Jugoslovensko novo vođstvo nakon promene vlasti u oktobru 2000. godine je 15 meseci pregovaralo sa multinacionalnim pregovaračkim timom o uklanjanju goriva. Inicijator pregovora bile se [[Sjedinjene Američke Države|SAD]]. U avgustu 2002. godine, 48 kilograma 80 % U-235 prevezeno je iz Beograda u ruski institut u [[Dmitrovgrad]]. Iduće godine jugoslovenska vlada je objavila i službeni moratorijum na razvoj nuklearne tehnologije. Ostalo je pitanje Vinče kao laboratorije za razvoj.

Od jula 2002. u saradnji sa Međunarodne agencije za nuklearnu energiju [[Srbija]] provodi [[VIND]] program kako bi uklonila iskorišćeno gorivo, obezbedila nuklearni otpad i rastavila istraživački reaktor. Troškove uklanjanja finansirali su i [[SAD|američka administracija]], [[Evropska unija]] te međunarodne nevladine organizacije.

Poslednji elementi (od oko 8.000 njih) potrošenog goriva su napustili Institut u Vinči<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=cMNEs3WGWFU Kako je izvezeno 13 kg visokoobogaćenog uranijuma iz Vinče]</ref> 18. novembra 2010. i prevezeni su pod velikim obezbeđenjem od čak 3.000 dobro naoružanih srpskih policajaca<ref>[http://www.telegraf.rs/vesti/1340198-atomska-bomba-zajednicki-san-tita-i-milosevica-foto-video ATOMSKA BOMBA: Zajednički san Tita i Miloševića (FOTO) (VIDEO)]</ref> do [[Mađarska|Mađarske]] pa je dalje konvoj išao prema [[Slovenija|Sloveniji]] i završio je u luci [[Kopar]]. Tamo je 21. novembra ukrcano na brod i otpremljeno u [[Murmansk]]. U [[Rusija|Rusiji]] je gorivo završilo u postrojenju u Ozersku gde će se gorivo konačno uskladištiti nakon obrade. Uklanjanje goriva iz Vinče bila je najveća takva međunarodna akcija u istoriji, a ostavila je područje bivše Jugoslavije bez materijala koji bi se mogao iskoristiti za izradu nuklearnog naoružanja.

== Reference ==
{{reflist|30em}}

== Slični linkovi ==

{{#related:Another test page}}

{{Nuklearna tehnologija}}

<noinclude>
[[Kategorija:Nuklearno oružje|*]]
[[Kategorija:Atomska bomba]]
[[Kategorija:A-bomba]]
[[Kategorija:Hidrogenska bomba]]
[[Kategorija:H-bomba]]
[[Kategorija:Termonuklearna bomba]]
[[Kategorija:Neutronska bomba]]
[[Kategorija:Kobaltna bomba]]
[[Kategorija:Radiološka bomba]]
[[Kategorija:Nuklearna fisija]]
[[Kategorija:Nuklearna fuzija]]
[[Kategorija:Bombe]]
[[Kategorija:Nuklearna fizika]]
[[Kategorija:Vojska]]

[[sr:Jugoslovenski nuklearni program]]
<noinclude/>


{{#seo:
|google-site-verification=UA-92030236-1
|title=Jugoslovenski nuklearni program
|titlemode=append
|keywords=Nuklearno oružje, Atomska bomba, A-bomba, Termonuklearna, Hidrogenska, H-bomba, Eksplozija, Vinča, Ruđer Bošković, Pečurka, Fisija, Fusija, Neutronska, Kobaltna, Hirošima, Nagasaki, Radioaktivnost, Zračenje, Detekcija, U-235, PU-239, TNT, C-4, Gajger-Milerov brojač, Vilsonova komora, Udarni talas, START, Razoružanje, Sporazum, Konvencija, Vojska, Civili, Stradanje, Povređeni, Poginuli, Umrli, Ozračeni, Deformisani, Jugoslavija
|description=Nuklearno oružje je oružje velike razorne snage značajno jače i od najjačeg konvencionalnog eksploziva. Postoje dva glavna tipa nuklearnog oružja i to: Fisijske bombe su zasnovane na bazi reakcije nuklearne fisije ili cepanja nuklearnog jezgra. Ovaj tip je poznat pod nazivima atomska bomba ili A- bomba. A druga podela je na fuzijske bombe su zasnovane na bazi reakcije nuklearne fuzije ili spajanja nuklearnog jezgra. Ovaj tip je poznat pod nazivima termonuklearna bomba ili H-bomba (hidrogenska bomba).
}}