Vojna Enciklopedija:Pravopis srpskoga jezika

Pravopis srpskoga jezika u izdanju Matice srpske jedan je od normativističkih priručnika koji se bave srpskim jezikom i ortografijom. Autori priručnika su lingvisti Mato Pižurica (ujedno i glavni redaktor izmenjenog i dopunjenog izdanja), Mitar Pešikan i Jovan Jerković. Redaktorsku grupu čine i Milorad Dešić, Branislav Ostojić i Živojin Stanojčić.

Recenzenti prvog izdanja su Pavle Ivić i Ivan Klajn, a izmenjenog i dopunjenog Ivan Klajn i Drago Ćupić. Glavni autor prvobitnog teksta je Mitar Pešikan. Pripremu novog izdanja, kao projekat Odeljenja za književnost i jezik Matice srpske u organizaciji Odbora za standardizaciju srpskog jezika, finansiralo je tada postojeće Ministarstvo nauke Republike Srbije, a štampanje je omogućilo Ministarstvo kulture Republike Srbije.

Istorijska pozadina

Standardizacija jezika

Standardizaciji narodnog srpskog jezika doprineli su mnogi srpski filolozi. Jedan od najznačajnijih među njima svakako je Vuk Stefanović Karadžić. Mada nije pisao strogo pravopisne priručnike, godine 1814. objavio je prvu srpsku gramatiku, to jest Pismenicu serbskoga jezika. Vuk je zahtevao da književni jezik bude jezik običnog naroda, a ostvarenje te ideje započeo je izdavanjem Srpskog rječnika i Srpske gramatike (1818). Naime, u oba izdanja je, po prvi put, primenio novu reformisanu azbuku i pravopis.

Sem kroz gramatike, reforma jezika je podržana i kroz naučno-polemičke radove kakav je Rat za srpski jezik i pravopis Đure Daničića (1847), kao i druga dela iz iste godine. Nove generacije književnika počele su da pišu na narodnom jeziku, koji je uveden kao književni jezik u kulturu. U Srbiji se većinom pisalo ekavskim izgovorom šumadijsko-vojvođanskog dijalekta, dok su se drugi pisci koristili ijekavskim izgovorom istočnohercegovačkog dijalekta. Oba izgovora, odnosno dijalekta, uvrštena su u savremen književni jezik. Srpski pravopis ostaje i sa dvoazbučjem, u kom je ćirilici data određena prednost, kao i otvorenošću prema rečima iz drugih jezika.

Profesor Veljko Brborić sa Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu predlaže podelu razvoja srpskog pravopisa na tri perioda: dokodifikacijski (dovukovski), kodifikacijski (vukovski) i postkodifikacijski (postvukovski) period. Prvi traje od početaka slovenske i srpske pismenosti do izdavanja Srpskog rječnika 1818. godine, a drugi od tog događaja do 1868. godine, kada je posthumno skinuta zabrana sa Vukovog reformatorskog rada, te njegovih novih pravopisnih rešenja. Činjenica je da je Vukov pravopis održan do danas, sa određenim doradama i izmenama. Ovakva ortografija sistematski je izložena u Srpskoj gramatici filologa Stojana Novakovića (1894) i studiji O pravopisu i interpunkciji Ljubomira Nedića (1894), kao i u delu Gramatika i stilistika hrvatskoga ili srpskoga književnog jezika hrvatskog gramatičara Tomislava Maretića (1899).

Broz-Boranićev i Belićev pravopis

Gotovo istovremeno sa Vukovom delatnošću, pristalice ilirskog pokreta u Hrvatskoj, predvođene Ljudevitom Gajem, napustile su kajkavsko narečje kao osnovicu književnog jezika i uzele štokavsko narečje ijekavskog izgovora, slično istočnohercegovačkom dijalektu srpskog jezika. Time su ilirci sa jedne, a Vuk sa druge strane utrli put budućem zajedničkom jeziku. Saradnja je kulminirala Bečkim književnim dogovorom iz 1850. godine, kojim su ilirci i Vukove pristalice pozvali hrvatske i srpske pisce da pišu novim, vukovskim tipom književnog jezika.

Prema prof. Veljku Brboriću, ovaj, postkodifikacijski (postvukovski) period razvoja srpskog pravopisa obuhvata kraj devetnaestoga i ceo dvadeseti vek. Inače, ovakvu podelu prof. Brborić je prvi put predstavio u svojoj knjizi Pravopis srpskog jezika u nastavnoj praksi (2004), a doradio i proširio za potrebe Zbornika Matice srpske za slavistiku iz 2008. godine. Omeđena izdavanjem novih pravopisnih priručnika (osim u slučaju prve celine), unutar ovog perioda mogu se izdvojiti četiri potperioda:

• period konsolidovanja pravopisne norme (1868—1923);
• period Aleksandra Belića (1923—1960);
• period Matice srpske (1960—1993);
• novi period (posle 1993. godine).

Bečkim književnim dogovorom došlo je do potpunog zbližavanja srpskog i hrvatskog jezika. Tako je u Zagrebu izdat Hrvatski pravopis Ivana Broza (1892), koji je u Hrvatskoj, s manjim izmenama, korišćen sve do 1960. godine, doduše, s manjim izmenama autora (kasnija izdanja priređivao je Dragutin Boranić). Brozov pravopis, prema rečima samog autora, samo gdješto odstupa od načela kojima su se držali Vuk i Daničić. Na sličan način su ova načela prihvaćena i u Bosni i Hercegovini, dok je Crna Gora i ranije jezički i pravopisno bila srpska.

Period konsolidovanja pravopisne norme, od definitivne pobede novih načela 1868. do pojave celovitog pravopisa 1923. godine, označen je time što je Vukova pravopisna reforma potpuno stabilizovana i prihvaćena. Izdato je nekoliko pravopisnih priručnika zasnovanih na novim principima: Srpski pravopis za školksu upotrebu (1884) Steve Čuturila, poznat po tome što je, iako objavljen u Pančevu, zagovarao upotrebu ijekavskog izgovora, kao i Srpska gramatika sa pravopisom (1912) i Srpski pravopis za srednje škole (1914) Milana Petrovića, izdati u Novom Sadu. U ovog periodu, uz otpor pojedinih hrvatskih lingvista, prihvaćen je fonetski pravopis sa primesama etimološkog, koji se zadržao i do danas (npr. gozba, natpis ali gradski, avlijski).

Zamisao Čuturila o prihvatanju ijekavskog izgovora kao jedinog književnog zagovarana je i u kasnijem periodu, ali je definitivno odbačena sa anketom Jovana Skerlića u Srpskom književnom glasniku (1914).

Međutim, široko prihvaćeno bilo je tek delo Pravopis srpskohrvatskog književnog jezika Aleksandra Belića (1923), izdato u Beogradu. Značaj ovog priručnika ogleda se u tome što je to bio zvaničan pravopis u Srbiji do 1960. S druge strane, situacija je bila takva da Belić nije bio kodifikator postojećeg stanja, već je, prihvatajući osnovno načelo Vukovog pravopisa („piši kao što govoriš“) uklanjao odstupanja od njega, pišući: otsesti, potšišati, gratski, šumadiski, istoriski, vedžba, sludžba. Najviše zbog ovoga nije prihvaćen u Hrvatskoj. Osnovni tekst imao je 150 stranica, a rečnik uz njega još toliko. Autor navodi da je pisan još pre ratova za ujedinjenje i oslobođenje, kao i da je cilj knjige da otkloni nejednakosti.

Krajem 1918. godine stvorena je prva Jugoslavija, isprva pod nazivom Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, a zatim Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevina Jugoslavija. Jezičko ujedinjenje, međutim, teklo je sporo, tako da je u Srbiji, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori korišćen Belićev, a u Hrvatskoj tada već Boranićev pravopis. Iako su oba izdanja počivala na istim, vukovskim principima, postojale su određene razlike u pojedinačnim rešenjima. Stoga je Ministarstvo prosvete reagovalo, donevši Pravopisno uputstvo za sve osnovne, srednje i stručne škole (1929). O obavezujućem karakteru ovog izdanja govori podatak da nijedan udžbenik koji nije bio uslađen sa Pravopisnim uputstvom nije mogao biti odobren za školsku upotrebu. Ovakav ujednačeni način pisanja bio je kompromis između Belićevih i Boranićevih rešenja, a primenjivan je od školske 1929/30. godine. Zbog toga su oba autora 1930. godine priredila nova, osvežena izdanja svojih pravopisa.

Pravopisno jedinstvo, međutim, trajalo je tek deset godina. Osnivanjem Banovine Hrvatske (1939) obnovljena je Boranićeva norma iz 1928. godine. Drugi svetski rat još više je udaljio Srbe i Hrvate. Vrh Nezavisne Države Hrvatske propisao je Korijensko pisanje (1941). Ovaj priručnik zakonski je ozvaničen donošenjem Zakonske odredbe o hrvatskom jeziku, njegovoj čistoti i pravopisu, u kojoj se, između ostalog, napominje da hrvatski nije istovjetan ni s jednim drugim jezikom. Vrh Nedićeve Srbije na ovo je odgovorio donošenjem Novog pravopisnog uputstva srpskog književnog jezika (1943). Od 1. januara iste godine Pravopisno uputstvo, koje je predstavljalo povratak na izvornu Belićevu normu iz 1923, primenjivalo se u svim srpskim školama.

Pravopis srpskohrvatskog književnog jezika

Završetkom turbulentnog perioda Drugog svetskog rata, iznova je zavladalo pravopisno jedinstvo, a vraćena je Belićeva i Boranićeva norma iz 1930. godine. U novoj Jugoslaviji, osnovanoj kao Demokratska Federativna Jugoslavija, a zatim Federativna Narodna Republika Jugoslavija i Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija, osvanula su i nova izdanja oba predratna pravopisa. Osveženo („novo, dopunjeno i ispravljeno“) izdanje Belićevog pravopisa (1950) izazvalo je određene nedoumice. Naime, na potkoricama knjige napisano je da je štampanje završeno 6. decembra 1952. umesto 1950. godine, ali nije bilo suštinskih problema.

Zajednički srpskohrvatski jezik postao je zvaničan u Jugoslaviji tek nakon 1945, mada je i ranije postojao kao srpsko-hrvatsko-slovenački (u okrivu Kraljevine). Obnovljeno zbližavanje jezika kulminiralo je Novosadskim dogovorom, sklopljenim 10. decembra 1954. Prema sedmom zaključku: Zajednički jezik treba da ima i zajednički pravopis. Izrada toga pravopisa danas je najbitnija kulturna i društvena potreba. Nacrt pravopisa izradiće sporazumno komisija srpskih i hrvatskih stručnjaka. Uprkos nekim kritikama dogovora, na temelju ovih odluka izrađen je zajednički pravopis koji je 1960. Matica hrvatska izdala ijekavski i latinicom pod naslovom Pravopis hrvatskosrpskog književnog jezika s pravopisnim rečnikom, a Matica srpska ekavski i ćirilicom pod naslovom Pravopis srpskohrvatskog književnog jezika sa pravopisnim rečnikom.

Zaključke trodnevnog rada u Novom Sadu, organizovanog s ciljem da se postigne potpuna unifikacija obnovljenog srpskohrvatskog jezika, potpisalo je više od šezdeset učesnika, od kojih su mnogi bili književnici. Posredi je opet bio kompromis između izvornog Belićevog i izvornog Boranićevog pravopisa; drugi ovakav pokušaj u 20. veku. Autor novog priručnika bila je jedanaestočlana Pravopisna komisija, koju su činili lingvisti Radomir Aleksić, Aleksandar Belić, Jovan Vuković, Ljudevit Jonke, Radovan Lalić, Slavko Pavešić, Pavle Roglić, Mihailo Stevanović, Josip Ham, Miloš Hadžić i Mate Hraste. Konačnu stilizaciju teksta uradili su Mihailo Stevanović i Ljudevit Jonke, dok su prateći rečnik priredili Radomir Aleksić, Jovan Vuković i Mate Hraste.

Osporavanje sa hrvatske strane, međutim, bilo je konstantno, te je rezultovalo Deklaracijom o hrvatskom jeziku (1967), kojom se odriče od Novosadskog dogovora i zajedničkog pravopisa. Novi hrvatski pravopis izašao je tek 1986. Matica hrvatska je u međuvremenu odustala i od izrade zajedničkog Rečnika srpskohrvatskog književnog jezika. S druge strane, ovaj priručnik je sve do poslednje decenije 20. veka primenjivan u Srbiji, BiH i Crnoj Gori. Na njemu se radilo šest godina, a Pravopisna komisija se susretala sa mnogim nesuglasicama i pratećim kompromisima. Otklonjene su neke slabosti prethodne norme (npr. odustajanje od belićevskog izostavljanja j u primerima tipa rakiski, zmiski, istoriski, ali i od boranićevske formalne interpunkcije). Uvedeni su i mnogi dubleti. Težak nastanak pravopisa uslovio je da se on sve vreme pojavljuje u neizmenjenom (fototipskom) obliku. U ovom periodu je Matica srpska postala institucija koja se stara o ortografiji srpskog jezika.

Pravopis srpskoga jezika

Slabosti zajedničkog Pravopisa srpskohrvatskog književnog jezika iz 1960. godine, iako su bile očigledne, nisu preterano isticane. Povremeno su vođene jezičke rasprave, a najbolji rad na ovu temu objavljen je, kao razultat trogodišnjeg rada deset lingvista iz Novog Sada, Beograda, Nikšića i Sarajeva, pod nazivom Prilozi Pravopisu (1989). Ovo delo u izdanju Matice srpske priredili su Mitar Pešikan, Mevlida Karadža Garić i Mato Pižurica, dok su u radu učestvovali i Pavle Ivić, Jovan Jerković, Jovan Kašić, Branislav Ostojić, Asim Peco, Živojin Stanojčić, Josip Baotić i Milan Šipka. Aktivnost grupe bila je priprema za izradu novog pravopisa.

Paralelno sa ovim, došlo je do konačnog pravopisnog raskida između srpskog i hrvatskog jezika. Nakon Deklaracije o hrvatskom jeziku (1967), usledile su posebne ustavne odredbe o hrvatskom jeziku, kao i zaseban Hrvatski pravopis (1971). Autori ovog priručnika bili su Stjepan Babić, Božidar Finka i Milan Moguš. Usled uplitanja politike u jezičku problematiku, tiraž je zaplenjen i uništen, ali ga je emigracija već naredne godine objavila u Londonu, tako da on popularno nosi naziv „londonac“. Poslednji korak ka odvojenoj normi načinili su Vladimir Anić i Josip Silić izdavanjem Pravopisnog priručnika hrvatskoga ili srpskoga jezika (1986), urađenog bez ikakve saradnje Zagreba sa Beogradom, Sarajevom, Podgoricom ili Novim Sadom (Maticom srpskom).

U poslednjoj deceniji dvadesetog i prvoj deceniji narednog veka razni autori izdali su desetinu pravopisnih priručnika različitog obima, kvaliteta i namene. Profesor Brborić nedopustivom ocenjuje činjenicu da se svaki od njih razlikovao po pravopisnim rešenjima. Jedan jezik, naime, može imati samo jednu ortografsku normu. U prvoj deceniji dvadeset i prvog veka, u službenoj upotrebi bila su samo dva izdanja. Odobrenje ministarstava prosvete Srbije, Crne Gore i Republike Srpske dobili su samo Pravopis srpskoga jezika (1993) Matice srpske i autorski Pravopis srpskog jezika (1994) Milorada Dešića. Kvalitetnije priručnike činili su i oni Radoja Simića, dok su ostali bili i više nego skromnog značaja. U slične priručnike novijeg datuma spada Pravopis bosanskoga jezika (1996) Senahida Halilovića, sa upotrebom u Federaciji BiH, kao i manje korišćeni Pravopis crnogorskog jezika (1997) Vojislava Nikčevića i koautorski Pravopis crnogorskoga jezika (2009).

Današnja situacija takva je da se u Hrvatskoj upotrebljava Hrvatski pravopis Matice hrvatske (2007) i Hrvatski pravopis Instituta za hrvatski jezik i jezikoslovlje (2013), dok je u Srbiji u službenoj upotrebi izmenjeno i dopunjeno izdanje Pravopisa srpskoga jezika Matice srpske: četvrto (2010), peto (2011) i šesto (2013).