Vojna Enciklopedija:Srpski jezik

Područje na kome većina stanovnika govori srpski jezik (2006. godine)

Srpski jezik je jedan od slovenskih jezika iz porodice indoevropskih jezika. Prvi pisani spomenici u srpskoj redakciji staroslovenskog jezika potiču iz 11. i 12. veka.

Srpski jezik je standardni jezik u službenoj upotrebi u Srbiji i Bosni i Hercegovini, a u upotrebi je i u drugim zemljama gde žive Srbi, među ostalima i u Crnoj Gori, Hrvatskoj i Republici Makedoniji.

Po poreklu, gramatici i po rečničkom fondu srpskom jeziku su slični hrvatski, crnogorski i bošnjački jezik, tako da se govornici ovih jezika mogu još uvek bez problema sporazumevati. U drugoj polovini 19. i u 20. veku (jugoslovenski period) ovi jezici su smatrani jedinstvenim srpskohrvatskim jezikom.

Srpski kao standardni jezik se 1991. ponovo izdvojio iz srpskohrvatskog jezičkog standarda i nastavio da se razvija samostalno. Srpska jezička norma je definisana pre stvaranja srpskohrvatskog standarda.

Jezik Srba i srpski jezik

Područja koja nastanjuju Srbi

Kao i kada su drugi jezici u pitanju, neophodno je razgraničiti pojam jezičkih sistema kojim se Srbi kako etnicitet služe od standardnog jezika koji se upotrebljava u državnim i kulturnim institucijama. Koliko je zvanični (u slučaju srpskog jezika, zvanični pisani) jezik jednostavnije definisati, zahvaljujući postojanju normi u obliku različitih gramatika i pravopisa, toliko je znatno složenije definisati svakodnevne jezike koji podležu nenormiranim međuljudskim jezičkim odnosima.

Tako je neophodno razdvojiti i (uslovnu) sinhroniju (jednovremeni lingvistički opis) i dijahroniju (istoriju razvoja) tog nenormiranog, implicitno dogovorenog jezika od standardnog, eksplicitno dogovorenog (ili nametnutog) jezika; iako ne treba izgubiti iz vida da je njihov razvoj paralelan, kao i da su u stalnom međudejstvu.

U lingvistici se ove oblasti razlikuju. Prva se u sinhronijskom smislu naziva dijalektologijom, a u dijahronijskom istorijskom gramatikom; druga se u sinhronijskom smislu obično naziva gramatikom, a u dijahronijskom istorijom književnog jezika. Danas je sinhronijska lingvistika znatno razvijenija od dijahronijske. Stoga su i u jednom i u drugom slučaju sinhronijske discipline znatno razvijenije. Discipline proučavanja sinhronije nenormiranog jezika su i sociolingvistika, psiholingvistika, eksperimentalna fonetika itd. Discipline proučavanja normiranog jezika su i normativistika, fonologija, leksikologija itd. Ipak bi se moglo reći da postoje opšte discipline koje u sebi sadrže druge discipline. (Koliko je problematično pod dijalektologijom podvesti sociolingvistiku, psiholingvistiku i eksperimentalnu fonetiku, pa to činim samo iz razloga istorije proučavanja jezika u Srbiji; toliko se discipline koje proučavaju normu mnogo lakše mogu podvesti pod pojmom gramatike. Uostalom, to i rečito govori o izuzetnoj složenosti nenormiranih jezika u poređenju sa onim normiranim.)

Genealogija srpskog jezika

Srpski jezik je slovenski jezik. Kao i bugarski, hrvatski, makedonski i slovenački jezik, srpski jezik je južnoslovenski jezik.

Od ostalih slovenskih jezika, južnoslovenski govori su se po svemu sudeći izdvojili još pre prelaska na Balkansko poluostrvo. To se zaključuje na osnovu zajedničkih osobina koje imaju najzapadniji slovenački i češki govori, kao i najjužniji slovački i srpsko-hrvatski govori.

U ranijoj fazi, pre tih diferencijacija, postojao je jedan jedinstven jezik koji se tehnički naziva praslovenskim, protoslovenskim ili protosrpskim. Taj zajednički jezik svih Slovena nije ostavio nikakav trag. Njemu je vrlo blizak govor Ćirila i Metodija, takozvani staroslovenski, koji je po svojim osobinama istočnojužnoslovenskog tipa. Iako čuva sedam padeža, dual, zatim konjuktiv i optativ, on se ipak razlikuje bitno od rekonstruisanog praslovenskog jezika. Jedna od najupadljivijih razlika je što je u staroslovenskom, kao i u srpskom, već tada došlo do metateze likvida.

Praslovenski jezik je derivat (takođe samo rekonstruisanog) protoindoevropskog jezika. To je naziv za rekonstruisan jezik koji je predak slovenskim, baltičkim, germanskim, italskim (latinski), grčkim, albanskim, hetitskim, toharskim, iranskim, indijskim i drugim savremenim i izumrlim jezicima. Nema sumnje da je nekada davno, verovatno pre oko 7000 godina postojala zajednica koja je koristila jezik koji je predak svih pobrojanih, ali nije jasno niti gde je ona bila (pomišlja se na današnju Ukrajinu, južni Kavkaz), niti koje je grane u prvoj fazi svog raspada dala. Izvesno je da fazi praslovenskog prethodi baltoslovenska faza- ona je zajednička baltičkim i slovenskim jezicima. Baltički jezici su još konzervativniji od slovenskih i predstavljaju najarhaičnije žive indoevropske jezike.

Srpska ćirilica - Vuk Stefanović Karadžić - „Srpske narodne pjesme“ Beč, 1841.

Istorija srpskog jezika

Pisma

Ako bismo zanemarili do sada jasno nepotvrđene naučne hipoteze (koje imaju osnova) o prethodnim slovenskim (pa time i srpskim) pismima, može se reći da se, u različitim razdobljima srpski književni (standardni) jezik pisao glagoljicom, ćirilicom, arapskim pismom i latinicom.

Do konačnog stvaranja srpske srednjovekovne feudalne države i definitivnog priklanjanja vizantijskom kulturnom prostoru za vreme Stefana Prvovenčanog Nemanjića i njegovog brata Svetog Save (Rastko Nemanjić), primorsko (jadransko) jezgro srpskog etničkog prostora je uslovno naporedo koristilo latinicu, glagoljicu i ćirilicu. I to upravo tim redosledom: Kolonizujući nekada rimske gradove po jadranskoj obali, prvobitno su prihvatili latinicu za svoje pismo. Postepenim i sve intenzivnijim okretanjem ka standardnom jeziku i pismu stvorenim za svoje potrebe, okrenuli su se korišćenju glagoljice. Da bi, na kraju, prihvatili ćirilicu kao efikasnije i u vizantijski kulturni prostor uklopljenije pismo.

Od 11. veka pa sve do prve polovine 20. jedino pismo u masovnoj kulturnoj upotrebi Srba bilo je ćirilica. Zbog raznoraznih zabrana korišćenja ćirilice u Austrougarskoj (današnjoj Vojvodini i Vojnoj krajini), kao i u Bosni i Hercegovini i Dalmaciji, bili su prisiljeni da koriste latinicu.

U vremenu dok je Dubrovnik bio nezavisna država, zajedno sa posebnim identitetom svojih žitelja, sagrađenim na osnovu srpskog i hrvatskog etniciteta, kao i latinske kulture, može se reći da je manji deo Srba za svoje kulturne potrebe koristio latinicu.

Tokom vladavine Turaka posebnu potrebu su imali delovi srpskog i hrvatskog etniciteta koji su primili islamsku veroispovest. Oni su koristili arapsko pismo posebno prilagođeno dominantim jezičkim sistemima u Bosni.

Miroslavljevo jevanđelje (12. vek)

Od početka 19. veka i stvaranja srpsko-hrvatskog jezičkog dogovora, prvo mestimično, a potom sve intenzivnije, Srbi su počeli koristiti latinicu. Najznačajniji srpski kulturni radnik druge polovine 19. veka, Đuro Daničić, svoje najznačajnije delo, Rječnik Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti

započeo je pisati (napomena: Đuro Daničić je polovinom 19. veka započeo sa pisanjem Rječnika JAZU, koji je dovršen tek sedamdesetih godina 20. veka), ali posebnom, reformisanom latinicom čiji su znakovi u potpunosti odgovarali ćiriličkim i delimično pravilu „jedno slovo za jedan glas“. Ta je latinica ostala u upotrebi tokom dvadesetog veka samo kod određenog broja hrvatskih filologa.

Po stvaranju Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (potom Kraljevine Jugoslavije) državna vlast, a kasnije i vlast Komunističke partije Jugoslavije, je želela da sprovede ideju o o nadnacionalnom jeziku: srpskohrvatskom. Tokom celog dvadesetog veka postojala je jaka težnja ka unifikaciji srpske („istočne“) i hrvatske („zapadne“) standardne varijante srpskohrvatskog jezika. Težnja se ogledala u ujednačavanju različitih jezičkih formi, uključujući i u ujednačavanju pisma.

Vukov Rječnik

Neke reči iz Rečnika, 1818.

Po pravopisu, ćirilica i latinica su standardna pisma savremenog standardnog srpskog jezika (dvoazbučje). Po ustavu iz 2006. u službenoj upotrebi u Republici Srbiji, na celoj njenoj teritoriji je srpski jezik i ćirilično pismo, kao i u Republici Srpskoj. Službena upotreba latinice je regulisana zakonom i u zvaničnoj je službenoj upotrebi u sredinama gde su prisutne manjine koje koriste latinicu, dok u Crnoj Gori službeno pismo kao takvo ne postoji, pa se i u službene svrhe ravnopravno koriste oba standardna pisma crnogorskog, odnosno srpskog jezika. Ustav, i uopšte država, može svojim aktom odrediti koji će jezik biti u službenoj upotrebi u državnim organima, pa samim tim i koje će pismo biti u službenoj (administrativnoj) upotrebi. Tako je 2006. ustavom ćirilica proglašena službenim pismom državne uprave na celoj teritoriji Republike.

Nazivanja srpskog jezika kroz istoriju

U poslednjih nekoliko vekova, na našim prostorima sinonim za srpski štokavski jezik je bio i ilirski. Ljudevit Gaj, tako, priznaje da su oni književnost ilirsku podigli, ali da im na um ne pada tvrditi da to nije srpski već ilirski jezik.

Standardni jezici

Dijalektološka karta štokavskog narečja

Današnja rasprostranjenost triju izgovora srpskohrvatskog jezika

Prvu implicitnu kodifikaciju srpskog jezika načinio je Sveti Sava. Najizrazitije njegovo delo u tom smislu predstavlja Karejski tipik. On je prvi napravio oštar rez od staroslovenske norme prema srpskoslovenskoj jezičkoj normi. Izbacio je iz upotrebe nazalne vokale, koji su do tog vremena već dali svoje nenazalne reflekse. Kako su se poluglasnici do tog vremena ujednačili, on je izbacio znak za poluglasnik zadnjeg reda (debelo jer) i ostavio samo znak za poluglasnik prednjeg reda (tanko jer), koje je označavalo poluglasnik srednjeg reda.

Sledeća reforma odvila se u Srbiji za vreme despota Stefana Lazarevića. Nju je obavio Konstantin Filosof (napomena: ovog Konstantina ne treba mešati sa Ćirilom, koga su takođe zvali Konstantinom Filosofom), a ta je ortografija poznata kao resavska škola. Ovaj pravopisni model odlikuje nazadnost u odnosu na Savin, što je, verovatno, bila posledica bugarskog obrazovanja Konstantina Filosofa. Bez fonoloških potreba uveden je ponovo znak za tvrdi poluglasnik, kao i određeni broj drugih pravopisnih pravila, čiji je cilj bio da se standardni srpskoslovenski jezik po svojim osobinama približi tadašnjoj bugarskoj normi.

Tokom razdoblja između 16. i 18. veka pismenost Srba je gotovo zamrla, a jedini značajan ostatak stare srednjovekovne kulture nalazio se u fruškogorskom manastiru Beočinu. Predstavnici te škole nazvani su Račani, jer su tu prebegli pred Osmanlijama iz starijeg manastira Rače u užičkom kraju. Najznačajniji predstavnik Račana bio je Gavril Stefanović Venclović. On je imao jasno izraženu dvojezičnost u svom pisanju: sakralne knjige je pisao po pravopisu resavske škole, dok je propovedi pisao narodnim jezikom, začuđujuće sličnim pravopisu i azbuci koje je sačinio Vuk Stefanović Karadžić više od veka posle njega.

U nedostatku srpskoslovenskih knjiga posle Velike seobe Srba u južne i istočne delove Austrijskog carstva (pre svega u današnju Vojvodinu), ali i u zabludi da je ruskoslovenski jezik stariji od srpskoslovenskog, sveštenstvo je prihvatanjem ruske pomoći za svoj zvanični jezik uzelo ruskoslovenski jezik, odnosno rusku redakciju staroslovenskog jezika. Taj jezik je i danas ostao zvaničan jezik Srpske pravoslavne crkve, a imao je velikog uticaja na tadašnji svetovni jezik. Danas se taj jezik naziva crkvenoslovenskim jezikom.

Kao odraz na zbivanja u sakralnoj jezičkoj normi nastao je svetovni književni jezik koji je bio mešavina vojvođanskih dijalekata, ruskoslovenskog i ruskog jezika: slavenosrpski jezik. Na tom je jeziku tokom 18. i 19. veka stvorena osnova za savremenu srpsku kulturu.

Tokom prve polovine 19. veka, uz pomoć tadašnjih vrhunskih filologa, kao što su braća Grim, i austrijskih vlasti, Vuk Stefanović Karadžić je napravio reformu pisma i pravopisa, praveći veliki rez između dotadašnje slavenosrpske kulture i novog standarda. Uz neznatne izmene, ta je norma i danas standardni srpski jezik, a uz prilagođavanje i dogovor sa hrvatskim filolozima toga doba i standardni hrvatski jezik.

Dijalekatska osnova tog standarda bila je iistočnohercegovačka, ijekavska. Zamenom diftonga »ie« ekavskim »e«, u većem delu tadašnje Srbije i u jugoistočnoj Austriji, centrima srpske kulture, stvorena je i druga, ekavska norma.

Vukov Pravopis je 1868. godine uveden zvanično u Srbiji. Između dva svetska rata dogovorom hrvatskih i srpskih lingvista promenjena su dva pravopisa. 1960. godine napisan je i ozvaničen Pravopis srpskohrvatskoga jezika, dok je 1994. godine prerađeni Pravopis iz 1960. godine objavljen kao Pravopis srpskoga jezika, a ozvaničen 1995. godine. Pravopis iz 1994. godine je i danas zvaničan u Srbiji i Republici Srpskoj. Srpska jezička norma nema pravogovor (ortoepiju). Normiranje srpskog jezika vrši se kroz Pravopis srpskoga jezika.

Fonetika

Glasovne promene u srpskom jeziku se dele na dva tipa promena:

1. Fonološki uslovljene - automatske i vrše se obavezno
2. Morfološke - neautomatske, nasleđene u jeziku

Fonološke glasovne promene

Jednačenje (asimilacija) suglasnika po zvučnosti

Детаљније:

Kada se zvučni i bezvučni suglasnik nađu jedan uz drugi (obično dodavanjem sufiksa), prvi suglasnik se često prilagođava drugom po zvučnosti. Ova pojava se naziva i jednačenje suglasnika po zvučnosti.

Zvučni suglasnici B, G, D, Đ, Z, Ž, Dž postaju bezvučni suglasnici P, K, T, Ć, S, Š, Č i obratno. Bezvučni suglasnici F, H i C nemaju zvučne parnjake, ali zvučni suglasnici prelaze u bezvučne kada se nađu ispred njih.

Na primer, rob sa sufiksom -stvo, daje imenicu ropstvo, gde b prelazi u p pod uticajem prvog suglasnika u sufiksu (s, koje je bezvučno).

Srpski jezik se piše fonetski, tako da je asimilacija vidljiva i u pisanom jeziku, izuzev u slučajevima na kraju reči; recimo: Ostao je bez kaputa.

Jednačenje (asimilacija) suglasnika po mestu tvorbe (izgovora)

Kada se strujni suglasnici S i Z nađu ispred prednjonepčanih suglasnika đ, ć, č, dž, š, ž, lj, nj, onda se pretvaraju u prednjonepčane Š i Ž.

Zubni nazalni suglasnik N ispred usnenih suglasnika B i P zamenjuje se usnenim nazalnim suglasnikom M.

Uprošćavanje (disimilacija) suglasničkih grupa

Može biti disimilacija dva identična suglasnika koji se nalaze jedan pored drugog, ili dva različita suglasnika.

a) suglasnička grupa od dva identična suglasnika - jedan od ta dva suglasnika otpada

b) praskavi suglasnici T i D se gube u poziciji ispred afrikata Č, Dž, Ć, Đ ili C, kao što se gube ispred S, Z, Š, Ž.

v)suglasnici T i D gube se ispred slivenih suglasnika C, Č, Đ i Dž jer oni već sadrže elemente glasova T I D .

Morfološke glasovne promene

Morfološke promene, ili alternacije, su istorijski nasleđene glasovne promene u jeziku.

Neki suglasnici na kraju imenice ili na kraju glagolske osnove mogu da se promene pod uticajem prvog samoglasnika u sufiksu. Ta pojava se naziva regresivna alternacija. Ovo su najčešći slučajevi:

a) palatalizacija - promena suglasnika K, G i H u Č, Ž i Š (ispred E ili I).

b) sibilarizacija - promena suglasnika K, G i H u C, Z i S (ispred I). Ranije se ova promena u srpskoj filologiji nazivala druga palatalizacija.

v) jotovanje - promena suglasnika Z, S, D, T, L i N u Ž, Š, Đ, Ć, Lj i Nj, kada se nađu ispred J. Takođe i promena B, P, V i M u BLj, PLj, VLj i MLj ispred J.

Nepostojano A

Glas A se pojavljuje u nekim oblicima imenica i prideva, a nestaje u nekim drugim oblicima istih tih reči: pas / psa (genitiv), dobar / dobra (muški/ženski rod).

Promena L u O

Imenice i pridevi koji se završavaju na -ao ili -eo (recimo: posao, veseo) su se u jezičkoj prošlosti izgovarali sa tvrdim l (posal, vesel) koje je evoluiralo u o, ali samo na kraju reči. Ovo o se ponovo pojavljuje ako nije poslednje slovo reči: posla (genitiv), vesela (pridev ženskog roda).

Prozodija u srpskom jeziku

U srpskom jeziku, akcenat je pokretan, uz jedno ograničenje: akcenat ne može biti na poslednjem slogu višesložnih reči (ovo predstavlja teškoću pri prenosu reči iz nekih jezika, recimo francuskog). Srpski jezik je trohejski po prirodi, naime oko 80% reči ima naglasak na neparnom slogu.

Akcenatski sistem

Postoje četiri vrste akcenta koji kombinuju tonsku prirodu akcenta (uzlazni ili silazni) sa dužinom samoglasnika (dugi ili kratki). U opisnoj i stručnoj literaturi koristi se pet dijakritičkih znakova koji su svojstveni srpskom jeziku. To su:

Slavistički simbol	IPA simbol	Opis
e	[e]	nenaglašen kratak samoglasnik
ē	[eː]	nenaglašen dug samoglasnik
è	[ě]	kratkouzlazni
é	[ěː]	dugouzlazni
ȅ	[ê]	kratkosilazni
ȇ	[êː]	dugosilazni

• kratkosilazni: vȅtar (simbol je dvostruki gravis)
• dugosilazni: pȇt (simbol je obrnuti brevis)
• kratkouzlazni: òtac (simbol je gravis)
• dugouzlazni: réka (simbol je akut)

Akcenat se najčešće zapisuje samo u lingvističkim priručnicima i rečnicima, mada je obeležavanje preporučljivo u slučajevima kada doprinosi jasnoći teksta. Primer: ja sam sâm. Pogrešna upotreba akcenta može da dovede do nesporazuma u govornom jeziku.

Upotreba akcenata u srpskom jeziku pokazuje jake regionalne karakteristike. U Beogradu, području oko Kolubare i severozapadnoj Crnoj Gori akcenti su neutralizovani, odnosno manje izraženi u govoru. U okolini Užica i Hercegovini akcenti su jače naglašeni. U nekim krajevima i nekim jezičkim situacijama, izgubljena je razlika između kratkih akcenata uzlazne i silazne intonacije.

Osim samoglasnika, u izvesnim situacijama i sonant R može biti naglašen (recimo: prst). U prošlosti, sonant L je mogao imati ovu funkciju.

Neakcentovani samoglasnici takođe mogu biti kratki i dugi. Dugi se pojavljuju samo posle glavnog akcenta i u literaturi označavaju sa (-). Dugi neakcentovani samoglasnici su vidljivi u oblicima genitiva množine: žèna/žénā, iako se to u pisanju obično ne označava. Kako se vidi iz ovog primera, tip akcenta i dužina samoglasnika imaju funkcionalnu vrednost (označavaju određeni padež). U govorima Beograda i Vojvodine neakcentovane dužine su gotovo sasvim nestale.

Istorijski razvoj akcenatskog sistema u srpskom jeziku

U razvoju srpske prozodije mogu se uočiti nekoliko faza. Prvi tip, najstariji akcenatski sistem u srpskom jeziku bio je troakcenatski. Sastojao se iz dva silazna akcenta (dugi i kratak) i neoakuta (uzlazno - silazne akcentuacije). Izjednačavanjem neoakuta sa dugosilaznim akcentom, dakle menjanjem kvaliteta akcenta, nastaje stariji akcenatski sistem srpskoga jezika. Tu se završava zajednički razvoj prozodijskog sistema svih srpskih govora. Stotinjak godina kasnije, jugoistočni prostori Srbije će, pod uticajem različitih balkanskih jezika, izgubiti i kvantitativnu i kvalitativnu razliku među akcentima, dobivši tako jedan, ultrakratki, ekspiratorni akcenat. Staro mesto akcenta je zadržano, mada postoji tendencija da se akcenat pomera za jedno mesto unapred sa otvorene, pa i zatvorene ultime, što je rezultat uticaja susednih govora. Novoštokavski dijalekti metatonijskim prenošenjem dobijaju četiri akcenta, dva silazna i dva uzlazna. Metatonijsko prenošenje znači da su se silazni akcenti pomerili za jedan slog unapred, promenivši kvalitet. Zato na ultimi nema akcenta, a prvi slog može nositi svaku od četiri akcenatske mogućnosti. Na primer: junâk > j`unāk. Silazni akcenti se mogu naći samo na prvom slogu ukoliko su u ranijoj fazi razvoja srpskog jezika imali takvo mesto u (konkretnoj) reči (npr. vokativ imenice voda nosi kratak akcenat). Dijalekti koji su prošli ovu transformaciju pripadaju grupi novoštokavskih dijalekata sa centrom u Istočnoj Hercegovini. U narednim vekovima narod sa ovog prodručja je migrirao ka Vojnoj krajini, Dubrovniku, centralnoj Srbiji i Vojvodini i time širio svoje govorno područje.

Kao rezultat ove istorijske akcenatske promene, dakle, ustalila su se sledeća pravila akcentovanja u srpskom jeziku:

• poslednji slog ne može biti naglašen u višesložnim rečima
• jednosložne reči imaju samo silazne akcente
• višesložne reči koje imaju akcenat u sredini mogu imati samo uzlazni akcenat (ovde postoje izuzeci)
• višesložne reči koje imaju akcenat na prvom slogu mogu imati bilo koji od četiri akcenta

Gramatika

Vrste reči

U srpskom jeziku postoji deset vrsta reči. Od tih deset pet je promenljivih, a pet nepromenljivih.

Promenljive vrste reči:

• Imenice
• Zamenice
• Pridevi
• Brojevi (vrsta reči)|Brojevi
• Glagoli

Nepromenljive vrste reči:

• Prilozi
• Predlozi
• Veznici
• Uzvici
• Rečce

U imenske reči spadaju: imenice, zamenice, pridevi, brojevi. Imenske reči imaju sledeće gramatičke kategorije: rod, broj i padež. Glagoli se menjaju kroz lica, brojeve i glagolske oblike i promena glagola se naziva konjugacija.

Srpski jezik spada u grupu fleksivnih jezika. Sačuvao je mnoštvo oblika, slično latinskom jeziku, zbog čega može biti težak za učenje. Ova karakteristika je odraz jezičkog konzervativizma.

Imenička promena (deklinacija) je slična onoj u ruskom jeziku, a znatno bogatija od one u bugarskom, koji je vremenom izgubio njen veći deo. Po promeni glagola (konjugacija) i bogatstvu vremena srpski je kompleksniji od ruskog, a sličniji bugarskom jeziku. Naime, bugarski i ruski jezik stoje na dva ekstrema jezičke evolucije u slovenskoj gramatici, tako da je srpski jezik negde između njih.

Deklinacija u srpskom jeziku

Srpska deklinacija poznaje gramatičke kategorije roda, broja i padeža. Razlikuju se tri roda (muški, ženski, srednji), tri broja (jednina, množina, paukal) i sedam padeža (nominativ, genitiv, dativ, akuzativ, vokativ, instrumental, lokativ).

Sve imenice se po tipu imenske promene mogu podeliti u tri grupe.

Promena imenica prve grupe

Muški rod, nastavak -o, -e i nulti nastavak u nominativu jednine

prozor

Padež	Jedn.	Množ.
nominativ	prozor (npr. Prozor je otvoren.)	prozori (npr. Prozori su od stakla.)
genitiv	prozora	prozora
dativ	prozoru	prozorima
akuzativ	prozor	prozore
vokativ	prozore	prozori
instrumental	prozorom	prozorima
lokativ	prozoru	prozorima

Srednji rod, nastavak -o ili -e u nominativu jednine

srce

Padež	Jedn.	Množ.
nominativ	srce (npr. Srce je mišić.)	srca (npr. Srca ove dece su prava srca.)
genitiv	srca	srca
dativ	srcu	srcima
akuzativ	srce	srca
vokativ	srce	srca
instrumental	srcem	srcima
lokativ	srcu	srcima

Promena imenica druge grupe

Srednji rod, nastavak -e u nominativu jednine, Gde u zavisnim padežima osnova, osim u akuzativu i vokativu jednine, čini taj oblik (nominativa jednine) proširen suglasnicima n i t.

ime

Padež	Jedn.	Množ.
nominativ	ime (npr. Moje ime je najlepše ime.)	imena (Koja su vaša imena?)
genitiv	imena	imena
dativ	imenu	imenima
akuzativ	ime	imena
vokativ	ime	imena
instrumental	imenom	imenima
lokativ	imenu	imenima

Promena imenica treće grupe

Ženski ili muški rod, nastavak -a u nominativu jednine

žena

Padež	Jedn.	Množ.
nominativ	žena	žene
genitiv	žene	žena
dativ	ženi	ženama
akuzativ	ženu	žene
vokativ	ženo	žene
instrumental	ženom	ženama
lokativ	ženi	ženama

Promena imenica četvrte grupe

Ženski rod, nulti nastavak.

kost

Padež	Jedn.	Množ.
nominativ	kost	kosti
genitiv	kosti	kosti, kostiju
dativ	kosti	kostima
akuzativ	kost	kosti
vokativ	kosti	kosti
instrumental	kosti, košću	kostima
lokativ	kosti	kostima

Primeri:

	Jednina			Množina
Nominativ	sin, muš.	selo, sred.	žena, žen.	sinovi	sela	žene
Genitiv	sina	sela	ženē1	sѝnōvā	sélā1	žénā1
Dativ	sinu	selu	ženi	sinovima	selima	ženama
Akuzativ	sina2	selo	ženu	sinove	sela	žene
Vokativ	sine	selo	ženo	sinovi	sela	žene
Instrumental	sinom	selom	ženom	sinovima	selima	ženama
Lokativ	(o) sinu	(o) selu	(o) ženi	(o) sinovima	(o) selima	(o) ženama

Komentari:

¹) Primetite da izgovor zavisi od padeža.

²) Imenice koje označavaju živa bića (ljude i životinje) imaju nastavak a, a druge ne (dom, kamen).

Konjugacija u srpskom jeziku

Glagoli se u srpskom jeziku menjaju po vremenu, broju i glagolskom načinu. Pored toga u srpskom postoje, slično kao u ruskom i drugim slovenskim jezicima, dva različita glagolska vida: svršeni i nesvršeni.

Ovde je dat kratak pregled glagolske promene u srpskom jeziku.

U srpskom jeziku postoji šest različitih vremena i četiri načina.

Vremena su:

• prezent]
• futur
• perfekat
• imperfekat
• aorist
• pluskvamperfekat

Glagolski načini su:

• futur drugi (koji neki gramatičari svrstavaju u vremena, a ne u načine)
• potencijal
• potencijal prošli
• imperativ

Ovo bogatstvo nije tako primetno u govornom, koliko u pisanom jeziku. Neki oblici vremena su zastareli, tako da se znanje o pravilnim oblicima stiče samo obrazovanjem, na primer imperfekat, koji se skoro isključivo sreće u književnosti. Druga vremena su nestala iz ostalih slovenskih jezika, poput aorista, koji se u srpskom i dalje koristi.

Oblici glagola peći (izuzev imperativa) u prvom licu jednine glase:

prezent — (ja) pečem;

četiri oblika prošlog vremena: aorist — (ja) pekoh, imperfekat — (ja) pecijah, perfekat — (ja) sam pekao/pekla i pekao/pekla sam, pluskvamperfekat — (ja) sam bio pekao i bio sam pekao ili ređe (ja) bejah pekao

dva oblika budućeg vremena: futur — (ja) ću peći i peći ću, ili kod glagola koji se završavaju na -ti: (ja) ću raditi i radiću, futur drugi — (ja) budem pekao;

jedan oblik potencijala — (ja) bih pekao i pekao bih;

imperativ, koji postoji samo za 2. lice jednine, i 1. i 2. lice množine — (ti) peci, (mi) pecimo, (vi) pecite.

Ovde treba primetiti da je peći nesvršeni glagol. Njegov svršeni parnjak je ispeći (između ostalih).

Navedeni oblici mogu biti u aktivu, kako su već prethodno prikazani, ili u pasivu. Oblici pasiva se grade od trpnog glagolskog prideva i oblika pomoćnog glagola jesam.

Promena brojeva

Kod brojeva između 2 i 4, ne koristi se oblik plurala, već oblik paukala. Svi brojevi veći od 4 koriste oblik plurala kombinovanog sa genitivom. Oblik paukala se zadržao iz vremena kada je srpski jezik još imao oblik duala, (koji danas još postoji u slovenačkom jeziku).

Na primer, kaže se:

1.) jedan muškarac

2.) dva (tri, četiri) muškarca

3.) pet m`uškārācā

Pravilo 1) važi i za brojeve 21 (31, 41, …), a pravilo 2) za 22–24 (32–34, 42–44, …).

Brojevi se menjaju po rodovima na sledeći način:

jedan, jedna, jedno

dva, dvije/dve, dva (slično kao u latinskom: duo, duae, duo)

tri (isto kao dva)

četiri (u svim oblicima jednako nominativu).

jedan se uvek menja paralelno sa imenicom, dva ponekad, a tri i četiri retko. Tako se kaže jednoga muškarca, jednoj ženi, dveju žena, retko trima muškarcima ili četirima ženama. Od pet, brojevi se ne menjaju (deklinuju).

Sintaksa

Fleksivni karakter srpskog jezika otvara mogućnost za upotrebu slobodnog reda reči u rečenicama. Elementi rečenice se slažu po svojim oblicima i tako organizuju rečenicu bez obzira na njihov redosled. Najčešći red reči je po šablonu: subjekat-predikat-objekat' (SPO).

Stevan sluša muziku (SPO)

Sasvim su moguće i ove konstrukcije, od kojih svaka ima posebnu informativnu strukturu (pri čemu ulogu može imati i rečenični akcenat):

Stevan muziku sluša (SOP)

Muziku sluša Stevan (OPS)

Muziku Stevan sluša (OSP)

Sluša Stevan muziku (PSO)

Sluša muziku Stevan (POS)

Srpska azbuka

A a  B b  V v  G g  D d  Đ đ  E e  Ž ž  Z z  I i  J j  K k  L l  Lj lj  M m  N n  Nj nj  O o  P p  R r  S s  T t  Ć ć  U u  F f  H h  C c  Č č  Dž dž  Š š 

Srpska abeceda

A a  B b  C c  Č č  Ć ć  D d  Dž dž  Đ đ  E e  F f  G g  H h  I i  J j  K k  L l  Lj lj  M m  N n  Nj nj  O o  P p  R r  S s  Š š  T t  U u  V v  Z z  Ž ž 

Dušanov zakonik

Spoljašnje veze

Istorijska filološka dela

• Vuk Karadžić: Srpski rječnik, 1818.
• Đura Daničić: Rat za srpski jezik i pravopis, 1847.
• Đura Daničić: Mala srpska gramatika, 1850.
• Đura Daničić: Rječnik iz književnih starina srpskih, 1. dio,1863.
• Đura Daničić: Osnove srpskoga ili hrvatskoga jezika,1876.
• Stojan Novaković: Srpska gramatika, 1902.
• Stojan Novaković: Primeri književnosti i jezika, staroga i srpsko-slovenskoga, 1904.

Opis i savremena norma

• Srpski jezik, sajt posvećen srpskom jeziku
• Srpski jezik — rečnici i alati, Srpska digitalna biblioteka
• Biblioteka Odbora za standardizaciju srpskog jezika
• Rečnik srpskog jezika na sajtu Vokabular
• Pavle Ivić: Srpski narod i njegov jezik
• Aleksandar Mladenović: Istorija srpskog jezika
• Aleksandar Milanović: Kratka istorija srpskog književnog jezika
• Ivan Klajn: Gramatika srpskog jezika
• Ivan Klajn: Rečnik jezičkih nedoumica
• Ivić, Klajn, Pešikan, Brborić: Srpski jezički priručnik
• Pravopis srpskoga jezika, MS
• Miloš Okuka: Srpski dijalekti

bs:Srpski jezik en:Serbian language hr:Srpski jezik mk:Srpski jezik ru:Сербский язык sh:Srpski jezik sr:Srpski jezik